علل سیاسى – مذهبى

 وقوع انقلاب اسلامى

در وقوع انقلاب، و بویژه پیروزى نسبتا سهل و سریع آن، عوامل سیاسى - مذهبى بالاترین نقش را بر عهده داشتند، چنانچه متفکرین و اندیشمندان خارجى ناظر بر اوضاع ایران در زمان حکومت پهلوى نیز بر این نکته وقوف کامل داشته و چنین اظهار نظر کرده‏اند که، «انقلاب ایران از این جهت‏بوقوع پیوست که شاه در سطح اقتصادى - صنعتى به پیشرفت و نوسازیهائى دست زد، اما در جهت نوسازى در سطح سیاسى ناکام ماند» ، ⁽¹⁾ و یا این سخن فیشر محقق آمریکایى که مى‏گوید، «دلایل انقلاب و زمان وقوع آن به خاطر مسائل اقتصادى و سیاسى بود، اما شکل انقلاب و سرعت اجراى آن مدیون سنت اعتراض مذهبى مردم بود» . ⁽²⁾

قبلا از قول خانم نیکى کدى مورخ آمریکایى، گفتیم که به زعم ایشان، «عدم تقسیم درآمدها که به نحو آشکار و گسترده‏اى غیر عادلانه بود احتمالا بیشتر به نارضایى رو به رشد مردم دامن مى‏زد تا عامل استاندارى که در غرب گفته مى‏شود، یعنى صنعتى کردن سریع جامعه ایران توسط رژیم‏» ، ⁽³⁾ اما اکنون مى‏خواهیم بر این گفته ایشان بیفزایم که از نظر ما، و بسیارى دیگر از تحلیلگران اوضاع ایران در زمان پهلوى، اگر استبداد مطلق سیاسى و از آن بدتر، روحیه اسلام ستیزى رضاخان و پسرش محمد رضا وجود نمى‏داشت‏شاید هرگز در ایران، انقلابى بوقوع نمى‏پیوست. چون در این زمینه سردمداران ایرانى انقلاب، و بویژه شخص امام خمینى (ره) رهبر کبیر انقلاب، به تفصیل سخن گفته‏اند اجازه بفرمایید بسط مقال را صرفا از زبان محققین و اندیشمندان خارجى دنبال کنیم تا شائبه دفاع یکجانبه از ناحیه‏طرفداران انقلاب در ذهن کسى بوجود نیاید و از ناحیه طرفداران احتمالى رژیم گذشته نیز به تعصب و زیاده روى متهم نشویم. تقریبا همه نویسندگان خارجى انقلاب، بلا استثناء، وجود سرکوب و اختناق شدید سیاسى در دوران شاه را به صراحت مورد تاکید قرار داده‏اند. ⁽⁴⁾

همچنین آنان به تفصیل از دو پدیده شوم شکنجه ⁽⁵⁾ و زیر پا گذاشتن مستمر حقوق بشر ⁽⁶⁾ سخن به میان آورده‏اند. البته شخص شاه، تا آخرین روزهاى حیات خویش، وجود هرگونه شکنجه در دوران حکومتش را نفى مى‏کرد ⁽⁷⁾ ، اما این ادعاى بى پایه‏اى است که از ناحیه هیچ فرد عاقلى قابل پذیرش نیست، چرا که علاوه بر صدها و هزاران نمونه شاهد عینى بر این قضیه که خیلى از آنها هنوز هم در قید حیات مى‏باشند، از جمله راقم این سطور که در سالهاى دهه 1350 شمسى در زندان کمیته شاهد این مطلب بوده‏ام، گستردگى مطلب در حدى بود که حتى حامیان خارجى و داخلى شاه و دربار پهلوى نیز حقیقتا قادر به کتمان آن نبودند. ⁽⁸⁾

در مورد نیات و عملکرد دینى - مذهبى رژیم پهلوى، اعم از دوران حکومت پهلوى پدر و یا پسر، نیز وضع تقریبا بهمین منوال است. بدین معنا که همه ناظران و پژوهشگران خارجى بر مقاصد ایشان در زمینه اسلام زدایى ⁽⁹⁾ و مخالفت جدى با نهادهاى دینى - مذهبى جامعه مهر تایید زده‏اند ⁽¹⁰⁾ مطلى، که از فرط آشکار بودن، تلویحا مورد تایید شخص شاه نیز قرار گرفته است. ⁽¹¹⁾

هر چند براى کسانى که با تاریخ معاصر ایران در دوران پهلوى و بخصوص تاریخ انقلاب از پانزدهم خرداد 1342 به اینطرف تا حدودى آشنا هستند بیان علل و عوامل مذهبى انقلاب اسلامى ایران ممکن است تکرارى و ملالت آور بنماید، از آنجائیکه یقینا بخش عمده‏اى از خوانندگان این مقالات را نسل جوان و معاصر میهن اسلامى تشکیل خواهند داد که به اقتضاى سن و جوانى در کوران اقدامات ضد مذهبى پهلوى‏ها - پدر و پسر - نبوده‏اند، و مسلما چیزى از واقعه مسجد گوهرشاد، کشف حجاب، حمله به صحن مقدس حضرت معصومه (س) در قم در زمان رضاخان، و یا واقعه 15 خرداد و حمله به مدرسه فیضیه قم در زمان محمد رضا و یا برگزارى جشن تولد زرتشت در دربار پهلوى در ظهر رمضان را در یاد و خاطره خویش ندارند، شاید تکرار مختصر بعضى از این حوادث - آن هم صرفا به استناد منابع خارجى که ما را در مظان اتهام مبالغه و زیاده گویى قرار ندهد، خالى از پند و عبرت نباشد. چنانچه مى‏دانیم شاه عادت داشت علماى مذهبى را «مرتجع‏» و مبارزه اسلامى را «ارتجاع سیاه‏» بخواند و ادعا کند که این «ارتجاع سیاه‏» با «ارتجاع سرخ‏» - که منظورش همان کمونیستها بود - همدست و همداستان شده تا جلوى نوسازیهاى او را بگیرد. ⁽¹²⁾

اتهامى که از بس تکرار شده بود مورد توجه و بیان ناظران خارجى اوضاع آن روز ایران نیز قرار گرفته بود. ⁽¹³⁾

از همین جهت هم آیت الله العظمى خمینى که در آن زمان عملا رهبرى نهضت دینى مبارزه بر علیه شاه را در دست داشت‏به مناسبتهاى مختلف مکررا مى‏فرمود:

«ما مخالف هیچگونه پیشرفت و یا نوسازى جامعه نیستیم، بلکه مخالف استبداد سیاسى، شکنجه و قتل و اعدامها مى‏باشیم‏» . ⁽¹⁴⁾

و یا اینکه، «ما به دنبال آزادى، دموکراسى، و اجراى واقعى قانون اساسى هستیم و از این جهت است که ما را مرتجعین سیاه مى‏خوانند» . ⁽¹⁵⁾

و یا اینکه، «ما مخالف استعمار هستیم و نه مخالف تمدن‏» . ⁽¹⁶⁾

اما این اتهام بى اساس نه تنها در داخل ایران چندان کسانى را گول نمى‏زد، بلکه خارجیان نیز با امام خمینى همداستان بودند و جملگى در آثار خویش اینگونه اقدامات ضد مذهبى شاه را نکوهش مى‏کردند. چنانچه میکائیل فیشر، محقق آمریکایى که آثار متعددى را در زمینه انقلاب ایران به رشته تحریر در آورده، مى‏نویسد:

«مخالفت مذهبى مردم با حکومت صرفا تمسک متعصبانه آنها به یک سلسله اصول و عقاید قدیمى مردم به گذشته‏ها نبود - آن طورى که شاه مى‏خواست‏به همگان بقبولاند - و بلکه در این مخالفت‏حرفها و مطالب منطقى بسیارى خوابیده بود» . ⁽¹⁷⁾

نویسندگان خارجى نیز به نوبه خود، رویدادهاى ضد مذهبى چون حمله رضا شاه به مسجد گوهر شاد و در نتیجه کشتار صدها نفر از مردم بى دفاع و بیگناه، ⁽¹⁸⁾ غیر قانونى اعلام کردن حجاب توسط حکومت رضاشاه و در نتیجه کشف حجاب در ایران پس از اینکه اینکار توسط‏آتا تورک در ترکیه انجام شده بود، ⁽¹⁹⁾ و بسیارى مخالفتهاى دیگر با علماى دینى و سنتهاى مذهبى را مورد توجه قرار داده‏اند، ⁽²⁰⁾ بطوریکه اکثر ایشان معتقدند رضا شاه فردى به غایت ضد آخوند بود که بى میلى خویش را از طایفه وحانیت‏بهیچوجه کتمان نمى‏کرد. ⁽²¹⁾

در زمان حکومت پهلوى پسر نیز وضع بهیچوجه از گذشته بهتر نبود. او که مثل پدر، بشدت مخالف اسلام و روحانیت‏بود ⁽²²⁾ و در این راه افراد خارجى و یا اقلیتهاى مذهبى و بویژه بهائیان را بر هموطنان مسلمان خویش ترجیح مى‏داد، ⁽²³⁾ در زمان کومت‏خویش فشار زیادى بر مدارس علوم دینى وارد ساخته ⁽²⁴⁾ ، بمنظور تضعیف سابقه دینى جامعه و جشنهاى مهمل و پر هزینه دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهى را علم کرده، ⁽²⁵⁾ و از همه بدتر اینکه در کمال کژ فهمى و بى توجهى تقویم اسلامى ملى ایرانیان را که بر مبدا هجرى شمسى قرار داشت‏به مبداى موهومى - زمان سلطنت کوروش کبیر پادشاه هخامنشى بر ایران که تاریخ دقیق آن بهیچوجه معلوم نیست - برگردانید. کارى که بنا بر سخن آنتونى پارسونز، اقدام نامعقول و سبکسرانه دیگرى علیه معتقدات مذهبى مردم ایران زمین بود. ⁽²⁶⁾

و چنان ناپخته و نسنجیده بود که تقریبا همه مردم را مجاب ساخت که شاه در صدد ریشه کن کردن اسلام مى‏باشد. ⁽²⁷⁾

آبراهامیان مى‏نویسد:

«در دوران معاصر، کمتر رژیمى در سر تا سر عالم تا آن حد احمق بوده است که تقویم مذهبى مردم خویش را به دور افکند» . ⁽²⁸⁾  

پى‏نوشت‏ها:

1. آبراهامیان، ایران: در فاصله دو انقلاب، ص 427.

Harvard Universituy Press, 1980, p . 190 2 .Fischer, Michael M ., Iran : From Religious Dispute to Revoluton,

3. کدى: ریشه‏هاى انقلاب، متن انگلیسى، ص 177.

4. فیشر، کتاب سابق الذکر، ص 5، نیکى کدى، ریشه‏ها. . . ، صص 94، 98، 143، آبراهامیان، ایران. . . ص 138، و غیره.

5. کدى، کتاب فوق الذکر، ص 94، آنتونى پارسونز، کتاب سابق الذکر، صص 31 به بعد.

6. نگاه کنید به گزارش سال 1975 سازمان عفو بین المللى، و یا پارسونز، کتاب سابق، ص 3.

7. Pahlavi, Mohammad Roz, Answer to Histoty, Stein and Day Publishers,1980.p.20.

8. مثلا نگاه کنید به کتاب پارسونز، ص 31 به بعد، کتاب پرویز راجى، خاطرات. . . ، 45، 58، و غیره.

9. به عنوان نمونه نگاه کنید به کتاب سابق الذکر کدى، ریشه‏هاى. . . ، ص 94.

10. نگاه کنید به فیشر، کتاب سابق الذکر، ص 90، سولیوان، ماموریت در ایران، متن انگلیسى، ص 90، نیکى کدى، کتاب سابق، ص 1.

11. محمد رضا پهلوى، پاسخ به تاریخ، نسخه انگلیسى، صص 42، 50، 56، و غیره.

12. نگاه کنید: به پرویز راجى، خاطرات آخرین. . . ، ص 163، محمد رضا پهلوى، پاسخ به تاریخ، ص 103.

13. آنتونى پارسونز، غرور و سقوط، ص 25.

14. نگاه کنید به صحیفه نور، جلد 1، صص 68- 67.

15. همان، صص 72، 70.

16. همان، ص 76.

17. فیشر، از منازعه مذهبى. . . ، ص 9.

18. آبراهامیان، ایران: در فاصله دو انقلاب، ص 152.

19. کدى، ریشه. . . ص 108.

20. پارسونز، کتاب سابق الذکر: ص 54، آبراهامیان، کتاب سابق، صص 140 به بعد.

21. علاوه بر منابع قبلى نگاه کنید به کدى ریشه. . . ص 6، پاسخ به تاریخ، ص 55، طاهرى، روح خدا، ص 82، و آبراهامیان، ص 135.

22. هر چند که بظاهر این مخالفت‏خود را کتمان مى‏کرد، چنانچه در کتاب پاسخ به تاریخ، ص 55، 57، 143 و غیره مدعى مى‏شود.

23. کدى، ریشه. . . ، ص 342.

24. فیشر، کتاب فوق الذکر، صص 9 به بعد.

25. کدى، ریشه. . . ، ص 241.

26. پارسونز، کتاب سابق الذکر، ص 64.

27. کدى، ریشه. . . ، ص 241.

28. آبراهامیان، ایران. . . ص 444.